मंगलवार, २८ आश्विन, २०८२
मंगलवार, २८ आश्विन, २०८२
राष्ट्रिय सन्देश संबाददाता, आईतवार, २६ श्रावण, २०८२
गाईजात्रा, नेपाली समाजको एक महत्वपूर्ण सांस्कृतिक पर्व, केवल दिवंगत आत्माहरूको सम्झना मात्र होइन, यो हाँसो, व्यङ्ग्य र सामाजिक चेतनाको एक अनौठो उत्सव पनि हो । विशेषगरी नेवार समुदायबाट प्रारम्भ भएको यो पर्व आज काठमाडौं उपत्यका लगायत देशका विभिन्न नेवार बस्तीहरूमा र विदेशमा समेत धुमधामसँग मनाइन्छ । यसको ऐतिहासिक जरो जति गहिरो छ, वर्तमान स्वरूप त्यति नै बहुआयामिक र जीवन्त छ ।
गाईजात्राको सुरुवातको श्रेय सामान्यतया १७ औं शताब्दीका कान्तिपुरका राजा प्रताप मल्ललाई दिइन्छ । प्रचलित कथनअनुसार, आफ्ना छोरा चक्रवर्तेन्द्र मल्लको असामयिक निधनले शोकमा डुबेकी रानीलाई सान्त्वना दिन राजाले यो जात्राको प्रचलन बसालेका हुन् । आफ्नो शोकमा रानी एक्लो छैनन् र अरु धेरैले पनि यस्तै शोक व्यहोर्नुपरेको छ भन्ने देखाउन, राजाले वर्षभित्र आफन्त गुमाएका सबै परिवारलाई गाईसहित नगर परिक्रमामा सहभागी हुन आदेश दिए ।
जब शोक-सन्तप्त परिवारहरूको लामो लर्को रानीको दरबार अगाडिबाट गुज्रियो, रानीले आफू एक्लो नभएको महसुस गरिन् । तर, यतिले मात्र रानीको मन बहलिन नसकेपछि, राजा प्रताप मल्लले जात्रामा हाँस्य-व्यङ्ग्य र प्रहसनहरू समावेश गर्न आदेश दिए। यही प्रयासले रानीको ओठमा मुस्कान ल्याउन सफल भयो, र त्यसैबेलादेखि गाईजात्रामा शोकको सम्झनासँगै हाँसो र व्यङ्ग्यको परम्परा पनि अभिन्न रूपमा जोडियो ।
यद्यपि, केही इतिहासकार तथा संस्कृतिविद्हरू गाईजात्राको अस्तित्व प्रताप मल्लको पालाभन्दा पनि पुरानो भएको मान्छन् । उनीहरूका अनुसार लिच्छविकालदेखि नै गाईलाई उच्च महत्व दिइएको प्रमाणहरू भेटिन्छन् । लगभग ६०० वर्ष पुरानो गोपालराज वंशावलीमा 'सायात' (गाईको जात्रा) भन्ने शब्द उल्लेख हुनु, अंशुवर्माको मुद्रामा बाच्छोलाई दूध चुसाइरहेको चित्र अंकित हुनु जस्ता तथ्यहरूले यो पर्वको प्राचीनतालाई संकेत गर्दछ । काठमाडौंका राजा प्रताप मल्ल र भक्तपुरका राजा जगतप्रकाश मल्ल, जो समकालीन थिए र दुवैले पुत्रशोक भोगेका थिए, कसले यो जात्रा सुरु गरे भन्नेमा पनि केही मतभेद पाइन्छ । तथापि, धेरैको मतअनुसार, यो पर्व पहिलेदेखि नै कुनै न कुनै रूपमा अस्तित्वमा भए तापनि, यसलाई वर्तमान स्वरूप दिने र व्यङ्ग्यको अंश जोडेर पुनरुत्थान गर्ने श्रेय प्रताप मल्ललाई नै जान्छ ।
गाईजात्राको धार्मिक पक्ष पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । हिन्दु मान्यताअनुसार, वर्षभित्र मृत्यु भएका व्यक्तिहरू गाईको पुच्छर समातेर वैतरणी नदी पार गर्छन् भन्ने विश्वास छ । गाईलाई नगरपरिक्रमा गराउनाले मृतकका आत्माले सजिलै वैतरणी नदी तरेर स्वर्गलोकमा बास पाउँछन् भन्ने जनविश्वास रहिआएको छ । गरुड पुराण र पद्म पुराणमा उल्लेख भएअनुसार, पृथ्वीलोकमा गाईजात्रा निकालेपछि यमलोकको ढोका खुल्ने र मृतआत्माहरूले मुक्ति पाउने विश्वास गरिन्छ ।
सामाजिक रूपमा, यो पर्वले मानिसहरूलाई आफ्नो व्यक्तिगत शोकलाई सामूहिक रूपमा बाँड्न र हल्का बनाउन मद्दत गर्दछ । अर्कोतर्फ, गाईजात्रा वाक स्वतन्त्रताको प्रतीक पनि हो । यस दिन, मानिसहरूले निर्धक्क भएर समाज र राजनीतिमा व्याप्त विकृति, विसंगति, भ्रष्टाचार र शासकहरूको गलत कार्यशैलीमाथि प्रहसन, कविता, र व्यङ्ग्यात्मक लेखहरू मार्फत प्रहार गर्छन् । राणाकाल र पञ्चायतकालजस्ता कठिन समयमा समेत गाईजात्रा आम जनताका लागि आफ्ना भावना र आक्रोश पोख्ने एक सुरक्षित माध्यम बनेको थियो ।
गाईजात्रा हरेक वर्ष जनैपूर्णिमाको भोलिपल्ट अर्थात् भाद्र कृष्ण प्रतिपदाका दिन सुरु भई आठ दिनसम्म मनाइन्छ । यस दिन, वर्षभित्र आफन्त गुमाएका परिवारले गाई वा गाईको प्रतीकका रूपमा बालबालिकालाई सिँगारेर नगर परिक्रमा गराउँछन् । जात्रामा सहभागीहरूलाई श्रद्धालुहरूले दूध, फलफूल, रोटी, चिउरा जस्ता खाद्य पदार्थ दान गर्छन् ।
आजको समयमा गाईजात्राले धेरै नयाँ आयामहरू समेटेको छ:
अन्त्यमा, गाईजात्रा शोकलाई शक्तिमा बदल्ने पर्व हो । यो दिवंगतहरूको सम्झना, जीवनको उत्सव, र सामाजिक विकृतिमाथिको प्रहारको एक अद्वितीय मिश्रण हो । इतिहासको लामो यात्रा पार गर्दै, आधुनिक समाजका अनेकौं पाटाहरूलाई आत्मसात गरेर यो पर्व आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक, जीवन्त र ऊर्जाशील छ, जसले नेपाली संस्कृतिको लचकता र गहिराइलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ ।
