मंगलवार, २८ आश्विन, २०८२
मंगलवार, २८ आश्विन, २०८२
लेखक, आईतवार, १ भाद्र, २०८२
पाल्पाको तानसेनमा हरेक वर्ष भाद्र कृष्ण नवमीको दिन मनाइने ऐतिहासिक रणउज्जेश्वरी भगवती जात्रा केवल एक धार्मिक पर्व मात्र नभएर नेपाली वीरता, राष्ट्रिय गौरव र आस्थाको जीवन्त कथा हो । यो जात्रा मनाउनुको मुख्य कारण नेपाल-अंग्रेज युद्धमा नेपाली सेनाले प्राप्त गरेको ऐतिहासिक विजयको उत्सव मनाउनु हो ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
यो जात्राको सुरुवात नेपाल-अंग्रेज युद्ध (वि.सं. १८७१-१८७३) सँग जोडिएको छ । तत्कालीन पाल्पाली प्रशासक कर्णेल उजिरसिंह थापाले अंग्रेज सेनासँगको निर्णायक युद्धमा जानुअघि तानसेनमा रहेको भगवती देवीसँग भाकल गरेका थिए । उनले युद्धमा विजय प्राप्त गरेमा भगवतीको भव्य मन्दिर निर्माण गरी सिन्दूर जात्रा चलाउने प्रण गरेका थिए ।
कर्णेल उजिरसिंह थापाको नेतृत्वमा रहेको नेपाली फौजले बुटवलको जितगढी किल्लामा भएको भीषण युद्धमा अंग्रेज सेनालाई पराजित गर्यो । आफ्नो भाकल पूरा भएपछि, कर्णेल थापाले वि.सं. १८७२ देखि १८७६ को अवधिमा तीनतले प्यागोडा शैलीको भव्य रणउज्जेश्वरी भगवती मन्दिर निर्माण गराए । मन्दिर निर्माण सम्पन्न भएपछि, वि.सं. १८७७ सालदेखि हरेक वर्ष भाद्र कृष्ण जन्माष्टमीको भोलिपल्ट विजयोत्सवका रूपमा यो जात्रा निकाल्न थालिएको हो । यसरी सुरु भएको यो जात्राले २०५औँ संस्करण पार गरिसकेको छ ।
युद्ध विजयको भाकल
यो जात्राको सुरुवात नेपाल-अंग्रेज युद्ध (वि.सं. १८७१-१८७३) को घटनासँग जोडिएको छ । जब अंग्रेज (इस्ट इन्डिया कम्पनी) फौजले नेपालमाथि आक्रमण गर्न आफ्नो सेना अगाडि बढायो, पाल्पा क्षेत्रको सुरक्षाको जिम्मा १९ वर्षीय कर्णेल उजिरसिंह थापाको काँधमा आयो । आधुनिक हतियार र विशाल सेनासहित अंग्रेजहरूले बुटवलको जितगढी किल्लामा आक्रमण गर्ने तयारी गरे ।
यस्तो कठिन परिस्थितिमा, कर्णेल उजिरसिंह थापाले युद्धमा जानुअघि तानसेनमा रहेको भगवती देवीको पाउ छोएर एउटा भाकल गरे । उनले प्रण गरे कि यदि युद्धमा नेपाली फौजले विजय प्राप्त गर्यो भने उनी भगवतीको भव्य मन्दिर निर्माण गर्नेछन् र विजयको खुसियालीमा हरेक वर्ष सिन्दूर जात्रा (रथयात्रा) चलाउनेछन् ।
जितगढीको ऐतिहासिक विजय
कर्णेल उजिरसिंह थापाको कुशल नेतृत्व र नेपाली सेनाको अदम्य साहसका अगाडि अंग्रेज सेनाले जितगढीको लडाइँमा नराम्रोसँग हार व्यहोर्नुपर्यो । घरेलु हतियार र सीमित स्रोतसाधनका बावजुद नेपाली सेनाले देखाएको रणकौशलले अंग्रेज फौजलाई पछाडि हट्न बाध्य बनायो । यो विजय नेपाली इतिहासमा एक गौरवपूर्ण अध्यायको रूपमा अंकित छ ।
भाकल पूरा र जात्राको सुरुवात
आफ्नो भाकल पूरा भएपछि, कर्णेल उजिरसिंह थापाले आफ्नो वचन अनुसार तानसेनमा तीनतले प्यागोडा शैलीको भव्य रणउज्जेश्वरी भगवती मन्दिर निर्माण गरा ए। यो मन्दिर वि.सं. १८७२ देखि १८७६ को बीचमा निर्माण सम्पन्न भयो । मन्दिर निर्माणपछि, उनले वि.सं. १८७७ सालको भाद्र कृष्ण नवमीदेखि भगवतीको रथलाई सिन्दूरले सजाएर तानसेन बजार परिक्रमा गराउने विजयोत्सव जात्राको सुरुवात गरे ।
त्यस समयदेखि आजसम्म यो जात्रा निरन्तर रूपमा मनाइँदै आएको छ र यसले २०० वर्षभन्दा लामो इतिहास बोकेको छ ।
जात्राको विधि र स्वरूप
भगवती जात्राको तयारी कृष्ण जन्माष्टमीको दिनबाटै सुरु हुन्छ। त्यस दिन साँझमा जाग्राम बसी भजनकीर्तन गरिन्छ । नवमीको दिन, शुभ साइतमा ब्राह्मणद्वारा स्वस्तिवाचन गरी भगवतीको मूर्ति (प्रतिमूर्ति) लाई रथमा राखिन्छ । नेपाली सेनाले सलामी अर्पण गरेपछि रथलाई मन्दिरको तीन पटक परिक्रमा गराइन्छ । त्यसपछि करिब ३०-४० जना कुमाल जातिका बलिया जवानहरूले रथको दुवैतिर राखिएका लामा नोलहरूलाई काँधमा बोकेर जात्रा सुरु गर्छन्। "भगवती माता की जय" को गुञ्जन र बन्दुकको बढाइँका साथ रथलाई तानसेन बजार परिक्रमा गराइन्छ । जात्रा शीतलपाटीको मूलढोका बाहिर पुगेपछि सरकारको तर्फबाट प्रमुख जिल्ला अधिकारीले पूजा र बलि चढाउने परम्परा छ ।
रथयात्रामा नेपाली सेना, सरकारी कर्मचारी, विद्यार्थी, शिक्षक, विभिन्न संघसंस्थाका झाँकी, पञ्चेबाजा, भजनकीर्तन र लाखे नाचसहित हजारौँ श्रद्धालुहरूको सहभागिता रहन्छ । पाल्पा, गुल्मी, अर्घाखाँची, स्याङ्जा, रुपन्देही, कास्की, काठमाडौँ लगायतका स्थानबाट भक्तजनहरू जात्रा अवलोकन गर्न आउँछन् । नगर परिक्रमापछि रथलाई पुनः मन्दिरमा ल्याएर विसर्जन गरिएपछि जात्रा सम्पन्न हुन्छ ।
जात्राको महत्त्व
यसरी, रणउज्जेश्वरी भगवती जात्रा मनाउनुका पछाडि निम्न कारणहरू छन्:
रणउज्जेश्वरी भगवती जात्रा धार्मिक आस्थासँगै वीरता र राष्ट्रियताको सन्देश दिने पर्व हो । यसले नेपालीहरूको वीरतापूर्ण इतिहासलाई जीवन्त राख्दै नयाँ पुस्तालाई आफ्नो गौरवगाथा हस्तान्तरण गरेको छ । यो जात्रालाई "सिन्दूर जात्रा" पनि भनिन्छ र यसको ऐतिहासिक महत्वलाई सम्मान गर्दै लुम्बिनी प्रदेश सरकारले पाल्पा जिल्लामा सार्वजनिक विदा दिने गरेको छ ।
यो जात्रा काठमाडौँ उपत्यका बाहिर मनाइने ठूला जात्राहरूमध्ये एक मानिन्छ र यसले पाल्पाको पहिचानलाई राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा चिनाएको छ । घरेलु हातहतियार र कमजोर सैन्य अवस्थाका बाबजुद पनि नेपालीले देखाएको अदम्य साहस र रणकौशलको सम्झनामा मनाइने यो पर्व नेपालको राष्ट्रिय गौरवको प्रतीक बनेको छ । आज यो जात्रा पाल्पाको मात्र नभई सम्पूर्ण नेपालकै लागि राष्ट्रिय पहिचान र गौरवको विषय बनेको छ ।
