आईतवार, २९ भाद्र, २०८२
आईतवार, २९ भाद्र, २०८२
राष्ट्रिय सन्देश संबाददाता, बिहीबार, २ श्रावण, २०८२
साउने संक्रान्तिको दिन मनाइने 'लुतो फाल्ने' परम्परा नेपाली समाजको एक मौलिक र अर्थपूर्ण सांस्कृतिक अभ्यास हो । यो केवल एक साधारण अनुष्ठान मात्र होइन, बरु यसले प्रकृति, स्वास्थ्य र आध्यात्मिक विश्वासबीचको गहिरो सम्बन्धलाई उजागर गर्दछ । विशेषगरी असार महिनाभरिको कृषि कार्यको थकान र त्यसबाट सिर्जित स्वास्थ्य समस्याहरूलाई बिदा गरी नयाँ महिनाको स्वस्थ र समृद्ध सुरुवात गर्ने प्रतीकात्मक सन्देश यस परम्पराले बोकेको छ ।
लुतो फाल्ने परम्परा पछाडिको विश्वास यो परम्परा विभिन्न विश्वास र मान्यतामा आधारित छ, जसले यसको सांस्कृतिक महत्त्वलाई थप बलियो बनाएको छ ।
स्वास्थ्य र आरोग्यको कामना: असार महिनामा किसानहरू निरन्तर पानी, हिलो र माटोसँग खेल्नुपर्ने हुन्छ। यसले गर्दा छालामा विभिन्न प्रकारका संक्रमण, एलर्जी, खटिरा र विशेषगरी 'लुतो' (एक प्रकारको चिलाउने रोग) लाग्ने सम्भावना उच्च रहन्छ । साउने संक्रान्तिको साँझमा लुतो फाल्दा यस्ता रोगव्याधिहरू नाश हुने र शरीर निरोगी हुने जनविश्वास छ। यो एक प्रकारको मनोवैज्ञानिक र प्राकृतिक उपचार विधि पनि हो ।
अशुभ शक्ति र दुर्भाग्यबाट मुक्ति: लुतोलाई केवल शारीरिक रोगको रूपमा मात्र नभई एक प्रकारको अशुभ शक्ति, दरिद्रता र दुर्भाग्यको प्रतीकको रूपमा पनि हेरिन्छ। बलिरहेको अगुल्टो र विभिन्न औषधीय वनस्पतिको धुँवा घरको चारैतिर घुमाएर फ्याँक्दा घरभित्रका नकारात्मक ऊर्जा, अनिकाल र महामारी जस्ता खराब तत्वहरू पनि बाहिरिने विश्वास गरिन्छ। "लुतो लैजा, अनिकाल लैजा" भन्दै चिच्याउनुले यही मान्यतालाई दर्साउँछ ।
कण्डारक राक्षसको पूजा: पौराणिक मान्यताअनुसार, 'कण्डारक' नामक एक राक्षसलाई छालासम्बन्धी रोगहरूको कारक मानिन्छ। साउने संक्रान्तिको दिन यस राक्षसको पूजा गरी उनलाई खुसी पार्दा दाद, लुतो र अन्य चर्मरोगबाट मुक्ति पाइने विश्वास छ। त्यसैले लुतो फाल्नुअघि कण्डारकको पूजा गर्ने चलन पनि कतैकतै पाइन्छ ।
प्रकृतिप्रति कृतज्ञता: यो परम्परामा प्रयोग हुने अधिकांश सामग्रीहरू प्रकृतिबाटै लिइन्छ । तितेपाती, सिस्नु, कुरिलो जस्ता औषधीय गुण भएका वनस्पतिहरूको प्रयोगले प्रकृतिमा लुकेको औषधीय शक्तिको सम्मान र त्यसप्रतिको विश्वासलाई देखाउँछ । यो प्रकृति नै सबैभन्दा ठूलो उपचारक हो भन्ने पूर्वीय दर्शनको व्यावहारिक उदाहरण हो ।
लुतो फाल्ने विस्तृत विधि
लुतो फाल्ने विधि ठाउँ र समुदायअनुसार केही फरक हुन सक्छ, तर यसको मूल प्रक्रिया र उद्देश्य लगभग उस्तै हुन्छ। यसको तयारी दिउँसोदेखि नै सुरु हुन्छ र मुख्य अनुष्ठान साँझमा गरिन्छ ।
आवश्यक सामग्रीको संकलन:
दिउँसोपख घरका सदस्यहरू मिलेर लुतो फाल्नका लागि आवश्यक विभिन्न वनस्पति र सामग्रीहरू जम्मा गर्न जान्छन्। यसमा मुख्यतया निम्न कुराहरू पर्दछन्:
अनुष्ठानको तयारी:
साँझ परेपछि, घरको आँगन वा घरबाहिरको खुला ठाउँमा संकलन गरिएका सबै वनस्पतिहरूलाई एकै ठाउँमा थुप्रो बनाइन्छ। घरका सबै सदस्यहरू एकै ठाउँमा जम्मा हुन्छन् ।
लुतो फाल्ने कार्य:
"लैजा लैजा लुतो लैजा, अनिकाल लैजा, हैजा लैजा, अनिष्ट लैजा, रोगव्याधि लैजा, शोक लैजा... सहकाल ल्याए, सुनपानी छर्केर जा, आरोग्यता र सुख-शान्ति दिएर जा।"
आधुनिक सन्दर्भ र महत्त्व
आधुनिक विज्ञानले पनि वर्षायाममा हुने फंगल र ब्याक्टेरियल संक्रमणको जोखिमलाई स्वीकार गर्दछ । लुतो फाल्ने परम्परामा प्रयोग हुने वनस्पतिहरूमा पाइने औषधीय गुण र धुँवाले वातावरणमा रहेका कीटाणुहरूलाई नष्ट गर्न मद्दत पुग्ने देखिन्छ। यो परम्पराले सरसफाइ र स्वास्थ्यप्रति सचेत रहन उत्प्रेरित गर्दछ ।
यद्यपि, सहरीकरण र बदलिँदो जीवनशैलीका कारण यो परम्परा बिस्तारै ओझेलमा पर्दै गएको छ। तर यसको सांस्कृतिक, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक महत्त्व आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ। यसले परिवारलाई एकै ठाउँमा ल्याउँछ, प्रकृतिसँगको सम्बन्धलाई नवीकरण गर्छ र सामूहिक रूपमा नकारात्मकतालाई त्यागेर सकारात्मकताको स्वागत गर्ने सुन्दर सन्देश दिन्छ । त्यसैले, लुतो फाल्ने परम्परालाई केवल अन्धविश्वासको रूपमा नहेरी यसमा लुकेको सांस्कृतिक ज्ञान र स्वास्थ्य चेतनालाई बुझेर संरक्षण गर्नु आवश्यक छ ।
