मंगलवार, १७ असार, २०८२
मंगलवार, १७ असार, २०८२
राष्ट्रिय सन्देश संबाददाता, शनिबार, ७ असार, २०८२
परिचय
हरेक वर्ष जुन २१ का दिन विश्वभरिका मानिसहरू एकैसाथ योग अभ्यासमा जुट्छन् । यो दिन केवल शारीरिक व्यायामको उत्सव मात्र होइन, यो मन, शरीर र आत्माको सामञ्जस्यता, प्रकृति र मानवबीचको एकता, र स्वास्थ्य, शान्ति र सद्भावको विश्वव्यापी सन्देश प्रवाह गर्ने एक महान् पर्व हो । अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवसले प्राचीन पूर्वीय दर्शनको यो अमूल्य उपहारलाई आधुनिक विश्वको साझा सम्पत्तिका रूपमा स्थापित गरेको छ । यो दिनले हामीलाई हाम्रो व्यस्त र तनावपूर्ण जीवनबाट केही समय निकालेर आफूभित्रको शान्ति र ऊर्जालाई पुनर्जागृत गर्न प्रेरणा दिन्छ ।
इतिहास र पृष्ठभूमि
अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवसको अवधारणा भारतका वर्तमान प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले अघि सारेका थिए। सन् २०१४ सेप्टेम्बर २७ मा संयुक्त राष्ट्र संघको ६९औँ महासभालाई सम्बोधन गर्ने क्रममा उनले योगको महत्वबारे प्रकाश पार्दै यसलाई विश्वव्यापी रूपमा मनाउन प्रस्ताव राखेका थिए । उनले भनेका थिए, "योग भारतको प्राचीन परम्पराको एक अमूल्य उपहार हो । यसले मन र शरीर, विचार र कर्म, संयम र पूर्तिको एकतालाई मूर्त रूप दिन्छ; यसले मानव र प्रकृतिबीच सामञ्जस्य स्थापित गर्दछ। यो स्वास्थ्य र कल्याणको समग्र दृष्टिकोण हो ।"
यो प्रस्तावलाई विश्व समुदायबाट अभूतपूर्व समर्थन प्राप्त भयो। संयुक्त राष्ट्र संघका १७७ सदस्य राष्ट्रहरूको सह-प्रायोजनमा, सन् २०१४ डिसेम्बर ११ मा, संयुक्त राष्ट्र संघले जुन २१ लाई अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवसका रूपमा मनाउने घोषणा गर्यो। यो संयुक्त राष्ट्र संघको इतिहासमा सबैभन्दा धेरै सह-प्रायोजक राष्ट्रहरू भएको प्रस्ताव थियो, जसले योगको विश्वव्यापी स्वीकार्यता र महत्वलाई स्पष्ट रूपमा दर्शाउँछ ।
जुन २१ नै किन?
जुन २१ लाई योग दिवसका लागि छनोट गर्नुको पनि विशेष वैज्ञानिक र सांस्कृतिक कारण छ। यो दिन उत्तरी गोलार्धमा वर्षको सबैभन्दा लामो दिन हो, जसलाई 'ग्रीष्म संक्रान्ति' (Summer Solstice) भनिन्छ । यो दिनपछि सूर्य दक्षिणायनतर्फ लाग्दछ । यो सांकेतिक रूपमा प्रकाश, ज्ञान र चेतनाको सुरुवातको प्रतीक हो। योगको दृष्टिकोणबाट, यो दिन आध्यात्मिक साधना र नयाँ ऊर्जा प्राप्तिका लागि अत्यन्त शुभ मानिन्छ ।
योगको गहिरो अर्थ: आसनभन्दा पर
साधारणतया, योगलाई शारीरिक आसन (postures) सँग मात्र जोडेर हेर्ने गरिन्छ, तर यसको अर्थ त्योभन्दा धेरै गहिरो र फराकिलो छ । 'योग' शब्द संस्कृतको 'युज्' धातुबाट बनेको हो, जसको अर्थ 'जोड्नु' वा 'एक हुनु' हो । यसले शरीरलाई मनसँग, मनलाई आत्मासँग र आत्मालाई ब्रह्माण्डको चेतनासँग जोड्ने अभ्यासलाई जनाउँछ ।
महर्षि पतञ्जलिद्वारा रचित 'योगसूत्र' अनुसार योगका आठ अंगहरू छन्, जसलाई 'अष्टांग योग' भनिन्छ:
१. यम: सामाजिक नैतिकता (अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह) ।
२. नियम: व्यक्तिगत अनुशासन (शौच, सन्तोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान) ।
३. आसन: शारीरिक मुद्राहरू ।
४. प्राणायाम: श्वासप्रश्वासको नियन्त्रण ।
५. प्रत्याहार: इन्द्रियहरूको नियन्त्रण ।
६. धारणा: एकाग्रता ।
७. ध्यान: निरन्तर चिन्तन वा मेडिटेसन ।
८. समाधि: परम चेतनासँगको एकत्व ।
यी सबै अंगहरूको अभ्यासले व्यक्तिलाई शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक रूपमा सन्तुलित बनाउँछ ।
स्वास्थ्यका लागि योग: एक समग्र उपचार पद्धति
योग दिवसको मूल सन्देश नै "स्वास्थ्यका लागि योग" हो। आधुनिक जीवनशैलीले निम्त्याएका अनेकौं शारीरिक र मानसिक समस्याहरूको समाधान योगमा लुकेको छ ।
शारीरिक स्वास्थ्य: नियमित योगाभ्यासले शरीरलाई लचिलो र बलियो बनाउँछ। यसले रक्तसञ्चारलाई सुधार गर्छ, पाचन प्रणालीलाई मजबुत बनाउँछ, र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ । ढाड दुख्ने, मोटोपना, उच्च रक्तचाप, मधुमेह जस्ता दीर्घकालीन रोगहरूको व्यवस्थापन र रोकथाममा योग अत्यन्त प्रभावकारी मानिन्छ ।
मानसिक स्वास्थ्य: आजको भागदौडले भरिएको जीवनमा तनाव, चिन्ता र डिप्रेसन सामान्य समस्या बनिसकेका छन्। योग, विशेषगरी प्राणायाम र ध्यानले, मनलाई शान्त र स्थिर बनाउँछ । यसले एकाग्रता बढाउँछ, नकारात्मक विचारहरू हटाउँछ र भावनात्मक सन्तुलन कायम गर्न मद्दत गर्दछ। योगले हामीलाई वर्तमानमा बाँच्न सिकाउँछ, जसले मानसिक शान्ति प्रदान गर्छ ।
शान्ति र सद्भावका लागि योग
योगले व्यक्तिगत स्वास्थ्यभन्दा माथि उठेर सामाजिक र विश्वव्यापी शान्ति र सद्भावको मार्ग देखाउँछ ।
आन्तरिक शान्ति: जब व्यक्ति आफूभित्र शान्त हुन्छ, तब मात्र उसले बाहिरी संसारमा शान्ति फैलाउन सक्छ । योगले आत्म-जागरूकता बढाउँछ र रिस, घृणा, र ईर्ष्या जस्ता नकारात्मक भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न सिकाउँछ। यो आन्तरिक शान्ति नै विश्व शान्तिको आधार हो ।
विश्वव्यापी सद्भाव: योगले कुनै धर्म, जाति, राष्ट्र वा संस्कृतिको सीमा मान्दैन। यो सम्पूर्ण मानवताका लागि हो । जब विभिन्न देशका मानिसहरू एकै दिन, एकै समयमा योगको माध्यमबाट एकसाथ जोडिन्छन्, तब 'वसुधैव कुटुम्बकम्' (संसार एक परिवार हो) को भावना चरितार्थ हुन्छ। यसले सांस्कृतिक भिन्नताहरूलाई सम्मान गर्दै मानव एकताको सन्देश दिन्छ र विश्वभर सद्भावको वातावरण सिर्जना गर्दछ ।
नेपालमा योग दिवस
योग र ध्यानको उद्गमस्थलका रूपमा हिमालय क्षेत्र र नेपालको विशेष महत्व छ। भगवान शिवलाई आदियोगी (पहिलो योगी) मानिन्छ र हाम्रो पवित्र भूमि ऋषिमुनिहरूको तपोभूमिका रूपमा परिचित छ । त्यसैले नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवसलाई विशेष उत्साहका साथ मनाइन्छ । सरकारी तथा गैर-सरकारी स्तरमा विभिन्न कार्यक्रमहरू, सामूहिक योगाभ्यास, प्रवचन र चेतनामूलक कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन्। यसले नेपालको प्राचीन योग परम्परालाई पुनर्जागृत गर्न र यसको महत्वलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा फैलाउन मद्दत गरेको छ ।
निष्कर्ष
अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवस केवल एक दिनको उत्सव होइन, यो एक स्वस्थ, शान्त र सन्तुलित जीवनशैली अपनाउने प्रतिबद्धताको दिन हो । यो आधुनिक विश्वका चुनौतीहरूको सामना गर्न पूर्वीय दर्शनले दिएको एक शक्तिशाली उपकरण हो। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि हाम्रो स्वास्थ्य र खुशी बाहिरी वस्तुहरूमा होइन, बरु हामीभित्रै छ ।
त्यसैले, आउनुहोस्, हामी सबैले योगलाई आफ्नो दैनिक जीवनको अभिन्न अंग बनाऔं। जुन २१ लाई एक प्रेरणाको दिनका रूपमा लिएर स्वस्थ शरीर, शान्त मन र सद्भावपूर्ण समाज निर्माणको यात्रामा अघि बढौं । योगमार्फत आफूलाई खोजौं र एक राम्रो व्यक्ति बन्दै सुन्दर संसारको निर्माणमा योगदान गरौं ।
