हालै नेपालभरि देखिएको आगलागीको श्रृंखलाले राष्ट्रिय स्तरमा गम्भीर संकट उत्पन्न गरेको छ । पहाडी भेगका हरिया वनजङ्गलदेखि तराईका उर्वर फाँटसम्म, शहरी क्षेत्रका घना बस्तीदेखि ग्रामीण भेगका एक्ला घरसम्म आगोको लप्काहरूले आफ्नो विनाशलीला मच्चाइरहेका छन् । यो अवस्था जलवायु परिवर्तनको बढ्दो प्रभाव, मानवीय लापरवाही र कमजोर व्यवस्थापनको त्रिकोणात्मक संयोजनको परिणाम स्वरूप देखापरेको छ । यस आगलागीले जनधनको अपूरणीय क्षति पुर्याएको छ, पर्यावरणमा दीर्घकालीन नकारात्मक असर पारेको छ र समग्र सामाजिक तथा आर्थिक विकासमा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ ।
आगलागीका भयावह आयामहरू:
देशका विभिन्न भागबाट आइरहेका आगलागीका समाचारहरूले मनलाई विचलित तुल्याएका छन्। प्राकृतिक सुन्दरताले भरिपूर्ण हाम्रा वनजङ्गलहरू धुवाँ र खरानीमा परिणत भएका छन् । बहुमूल्य जडीबुटी, वन्यजन्तु र जैविक विविधताको खानी मानिने यी वनहरूमा लागेको डढेलोले पारिस्थितिक प्रणालीलाई नै खतरामा पारेको छ। यसले पानीको स्रोत सुक्ने, माटोको उर्वराशक्ति घट्ने र पहिरोको जोखिम बढ्ने जस्ता दीर्घकालीन पर्यावरणीय समस्याहरू निम्त्याउने निश्चित छ ।
यति मात्र होइन, आगलागीले मानव बस्तीहरूमा पनि व्यापक क्षति पुर्याएको छ। गरिब तथा विपन्न परिवारका घरहरू जलेर खरानी भएका छन्, उनीहरूलाई आश्रय र जीविकोपार्जनको ठूलो संकट आइपरेको छ । अन्नबाली जलेर नष्ट हुँदा किसानहरू वर्षभरिको गुजारा चलाउन नसक्ने अवस्थामा पुगेका छन् । शहरी क्षेत्रहरूमा विद्युत सर्ट सर्किट र अन्य कारणले भएका आगलागीले भौतिक पूर्वाधार, व्यापारिक प्रतिष्ठान र कलकारखानाहरूमा ठूलो क्षति पुर्याएको छ, जसले समग्र अर्थतन्त्रमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ ।
दुर्भाग्यवश, यी आगलागीका घटनाहरूमा मानवीय क्षति पनि भएको छ। आगोको चपेटामा परेर निर्दोष मानिसहरूले आफ्नो ज्यान गुमाएका छन्, धेरै घाइते भएका छन् र अपाङ्गताको शिकार भएका छन् । यसले पीडित परिवारहरूमा असह्य पीडा र शोकको वातावरण सिर्जना गरेको छ ।
आगलागीका कारकहरू: एक जटिल विश्लेषण:
देशव्यापी आगलागीको यो संकट कुनै एक कारणले मात्र उत्पन्न भएको होइन। यसका पछाडि धेरै जटिल कारकहरू रहेका छन्, जसलाई गहिरो रूपमा बुझ्न आवश्यक छ:
- जलवायु परिवर्तनको बढ्दो प्रभाव: विश्वव्यापी तापमान वृद्धिले नेपाललाई पनि नराम्ररी प्रभावित पारेको छ । लामो समयसम्म खडेरी पर्ने, तापक्रम उच्च रहने र हावामा आद्रताको कमी हुने जस्ता कारणले वनजङ्गल र सुख्खा घाँसपात सजिलै सल्किने अवस्थामा पुगेका छन् । अप्रत्याशित मौसमी परिवर्तनहरूले पनि आगलागीको जोखिमलाई बढावा दिएको छ।
- मानवीय लापरवाही र गैरजिम्मेवार व्यवहार: धेरैजसो आगलागीका घटनाहरू मानवीय लापरवाहीका कारण हुने गरेको तथ्याङ्कहरूले देखाउँछन्। जलिरहेको चुरोट वा अन्य वस्तुहरू जथाभावी फाल्नु, वनभोज गएको ठाउँमा आगो राम्ररी ननिभाउनु, खेतबारीमा फसल कटाईपछि बाँकी रहेका अवशेषहरू जलाउँदा सावधानी नअपनाउनु र कहिलेकाहीँ जानीजानी आगो लगाउने जस्ता गैरजिम्मेवार कार्यहरूले ठूलो क्षति निम्त्याएका छन् ।
- परम्परागत कृषि प्रणाली र असुरक्षित अभ्यास: कतिपय ग्रामीण भेगमा जमिन सफा गर्ने वा नयाँ घाँस पलाउने उद्देश्यले वनमा आगो लगाउने पुरानो प्रचलन अझै पनि विद्यमान छ। ज्ञानको कमी र सावधानी नअपनाउँदा यस्ता अभ्यासहरूले भयावह आगलागीको रूप लिन सक्छन् ।
- विद्युत पूर्वाधारको कमजोरी र असुरक्षित प्रयोग: शहरी र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा विद्युत लाइनको कमजोर व्यवस्थापन र असुरक्षित प्रयोगले पनि आगलागीका घटनाहरू बढाएको छ । पुरानो र मर्मत नगरिएको विद्युत तार, क्षमताभन्दा बढी भार र असुरक्षित जडानहरूले सर्ट सर्किट भई आगलागीको जोखिम बढाउँछन् ।
- कमजोर वन व्यवस्थापन र अनुगमन: वन क्षेत्रको प्रभावकारी व्यवस्थापन र अनुगमनको अभावमा पनि आगलागीका घटनाहरू बढ्ने सम्भावना रहन्छ । समयमै डढेलो नियन्त्रणका लागि आवश्यक तयारी र पूर्वाधारको कमी, साथै वन कर्मचारीहरूको अपर्याप्तताले पनि समस्यालाई जटिल बनाएको छ ।
- जनचेतनाको कमी: आगलागीको जोखिम र यसबाट बच्ने उपायहरूबारे धेरै मानिसहरूमा पर्याप्त जानकारी छैन । जनचेतनाको अभावका कारण पनि धेरैले लापरवाही गर्दा वा असुरक्षित गतिविधि गर्दा आगलागीको खतरा निम्त्याउँछन् ।
- आपत्कालीन प्रतिकार्य क्षमताको अभाव: आगलागीका घटनाहरू नियन्त्रण गर्नका लागि आवश्यक पर्ने पर्याप्त दमकल, उपकरण, तालिम प्राप्त जनशक्ति र अन्य स्रोत साधनको अभाव अझै पनि खड्किएको छ । दुर्गम क्षेत्रहरूमा त तत्काल उद्धार टोली पुग्न पनि कठिन हुने अवस्था छ ।
आगलागी नियन्त्रण र व्यवस्थापनमा देखिएका चुनौतिहरू:
देशव्यापी आगलागीको यो संकटसँग जुध्न धेरै चुनौतिहरू विद्यमान छन्:
- भौगोलिक कठिनाई: नेपालको पहाडी भूभाग र दुर्गम बस्तीहरूमा आगलागी नियन्त्रणका लागि उपकरण र जनशक्ति पुर्याउनु नै एक ठूलो चुनौती हो । सडक सञ्जालको अभाव र असहज भूबनोटका कारण उद्धार कार्यमा ढिलाइ हुने सम्भावना रहन्छ ।
- स्रोत साधनको अभाव: आगलागी नियन्त्रणका लागि आवश्यक पर्ने पर्याप्त दमकल, पानी ट्याङ्कर, हेलिकप्टर र अन्य आधुनिक उपकरणहरूको अभाव छ । स्थानीय तहमा पनि यस्ता स्रोत साधनको उपलब्धता न्यून छ ।
- प्रशिक्षित जनशक्तिको कमी: आगलागी नियन्त्रण र उद्धार कार्यका लागि विशेष तालिम प्राप्त जनशक्तिको अभाव छ । स्थानीय समुदायलाई पनि आगलागी नियन्त्रणका आधारभूत ज्ञान र सीप प्रदान गर्न सकिएको छैन ।
- समन्वयको अभाव: विभिन्न सरकारी निकाय, स्थानीय प्रशासन, सुरक्षाकर्मी र समुदायबीच प्रभावकारी समन्वयको कमीले उद्धार र राहत कार्यमा बाधा पुर्याउन सक्छ । सूचना आदानप्रदानमा ढिलाइ र दोहोरोपनाले पनि समस्या थप्न सक्छ ।
- मौसमको प्रतिकूलता: सुक्खा मौसम, उच्च तापक्रम र तीव्र हावाहुरीले आगोलाई नियन्त्रण गर्न थप कठिन बनाउँछ। वर्षा नभएसम्म आगलागीको जोखिम उच्च रहन्छ ।
- जनचेतनाको अभाव: धेरै मानिसहरूले आगलागीको गम्भीरतालाई अझै पनि बुझेका छैनन् र यसलाई रोक्न व्यक्तिगत स्तरबाट गर्नुपर्ने प्रयासमा उदासीन देखिन्छन् ।
अगाडिको बाटो: सामूहिक प्रयास र दीर्घकालीन रणनीति:
देशव्यापी आगलागीको यो संकटसँग प्रभावकारी रूपमा जुध्न अल्पकालीन र दीर्घकालीन दुवै रणनीतिहरू अवलम्बन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यो कुनै एक निकाय वा व्यक्तिको प्रयासले मात्र सम्भव छैन, यसका लागि सबै सरोकारवालाहरूको सामूहिक प्रतिबद्धता र सहकार्य अपरिहार्य छ ।
अल्पकालीन उपायहरू:
- तत्काल उद्धार र राहत: आगलागी प्रभावित क्षेत्रहरूमा तत्काल उद्धार टोली परिचालन गरी फसेका मानिसहरूको उद्धार गर्ने र घाइतेहरूको उपचारको व्यवस्था गर्ने । घरबारविहीन भएका परिवारहरूलाई अस्थायी आश्रय, खाद्यान्न, पानी र अन्य आवश्यक सामग्री उपलब्ध गराउने ।
- आगो नियन्त्रणमा तीव्रता: उपलब्ध सबै स्रोत साधन र जनशक्तिको परिचालन गरी आगलागीलाई थप फैलिनबाट रोक्ने प्रयासलाई तीव्र पार्ने । आवश्यक परेमा छिमेकी देशहरूबाट पनि सहयोग लिने ।
- प्रभावित क्षेत्रको अनुगमन र मूल्याङ्कन: आगलागीबाट भएको क्षतिको विस्तृत मूल्याङ्कन गरी पीडितहरूलाई उचित क्षतिपूर्ति र पुनर्स्थापनाको योजना बनाउने ।
- जनचेतना अभियान: आगलागीको जोखिम र यसबाट बच्ने उपायहरूबारे व्यापक जनचेतना अभियान सञ्चालन गर्ने । स्थानीय भाषा र संस्कृति अनुसार सूचना सामग्री तयार गरी रेडियो, टेलिभिजन, सामाजिक सञ्जाल र स्थानीय सञ्चार माध्यमको प्रयोग गर्ने ।
दीर्घकालीन रणनीतिहरू:
- जलवायु परिवर्तन अनुकूलन: जलवायु परिवर्तनका कारण बढ्दो तापक्रम र खडेरीको जोखिमलाई मध्यनजर गर्दै वन व्यवस्थापन र कृषि प्रणालीमा अनुकूलनका उपायहरू अवलम्बन गर्ने । पानीको स्रोत संरक्षण र व्यवस्थापनमा जोड दिने ।
- वन व्यवस्थापनमा सुधार: वन क्षेत्रको वैज्ञानिक व्यवस्थापन गर्ने, नियमित रूपमा डढेलो नियन्त्रणका लागि पूर्वाधार विकास गर्ने र वन कर्मचारीहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने । स्थानीय समुदायको सहभागितामा आधारित वन संरक्षण कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने ।
- विद्युत पूर्वाधारको आधुनिकीकरण: विद्युत प्रसारण लाइन र वितरण प्रणालीको नियमित मर्मत सम्भार गर्ने र जोखिमयुक्त क्षेत्रहरूमा भूमिगत तार बिछ्याउने योजना बनाउने । विद्युत सुरक्षा सम्बन्धी नियमहरूको कडाइका साथ पालना गराउने ।
- सुरक्षित कृषि अभ्यासको प्रवर्द्धन: खेतबारीमा आगो लगाउने असुरक्षित परम्परालाई निरुत्साहित गर्ने र सुरक्षित कृषि अभ्यासहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने ।
- आपत्कालीन प्रतिकार्य क्षमता अभिवृद्धि: राष्ट्रिय र स्थानीय स्तरमा पर्याप्त दमकल, उपकरण, तालिम प्राप्त जनशक्ति र आपत्कालीन कोषको व्यवस्था गर्ने। आपत्कालीन अवस्थामा प्रभावकारी समन्वय र सूचना प्रवाहका लागि बलियो संयन्त्र निर्माण गर्ने।
- जनचेतना र शिक्षा: विद्यालय पाठ्यक्रम र समुदाय स्तरका कार्यक्रमहरूमा आगलागीको जोखिम र यसबाट बच्ने उपायहरूबारे शिक्षा समावेश गर्ने । नागरिकहरूलाई जिम्मेवार व्यवहार प्रदर्शन गर्न प्रेरित गर्ने ।
- कानूनी व्यवस्थाको कार्यान्वयन: आगलागी निम्त्याउने गैरजिम्मेवार व्यक्तिहरूलाई कडा कारबाही गर्ने कानूनी व्यवस्थाको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्ने । वन विनाश र आगलागी सम्बन्धी अपराधहरूलाई गम्भीर रूपमा लिने।
देशव्यापी आगलागीको यो संकटले हामीलाई प्रकृतिसँगको हाम्रो सम्बन्ध र विकासको मोडेलमा पुनर्विचार गर्न बाध्य पारेको छ। अब पनि हामीले गम्भीरतापूर्वक यस समस्याको समाधानका लागि ठोस कदम चालेनौं भने भविष्यमा यसले अझ भयावह रूप लिन सक्ने खतरा छ । तसर्थ, सरकार, नागरिक समाज, निजी क्षेत्र र आम नागरिक सबैले आ-आफ्नो ठाउँबाट जिम्मेवारीपूर्वक कार्य गरी यो राष्ट्रिय चुनौतीको सामना गर्न एकजुट हुनुको विकल्प छैन । प्रकृतिलाई सम्मान गरौं, सुरक्षित जीवन जिउने उपायहरू अपनाऔं र भावी पुस्ताका लागि सुरक्षित र सुन्दर नेपाल निर्माण गरौं ।
राष्ट्रिय सन्देश संबाददाता, बुधबार, २६ चैत्र, २०८१
